piątek, 8 października 2010

Przewodnik po różnych rodzajach cyrylicy - języki słowiańskie

Dziś trochę informacji ze świata języków słowiańskich - dla tych, którzy się na tym znają nie będzie to żadną nowością, jednak dla niewtajemniczonych może się okazać całkiem ciekawe i pouczające. Czasem wydaje się bowiem, że sama znajomość rosyjskiej cyrylicy wystarcza, żeby bez problemu czytać teksty w innych językach - rzeczywiście bardzo to pomaga, ale do dziś pamiętam problemy studentów wschodoznawstwa, gdy zaczynaliśmy się uczyć ukraińskiego i znajomość rosyjskiego wariantu cyrylicy nie wszystkim pomagała. Tak więc postanowiłem, że umieszczę tu małą ściągę na temat tego jak czytać cyrylicę w różnych językach słowiańskich.

Obok każdej litery umieszczam jej polski odpowiednik. Jeśli istnieją natomiast różnice pomiędzy poszczególnymi wariantami, to będę je oznaczał następującymi skrótami: RUS - rosyjski, UKR - ukraiński, SER - serbski, BUL - bułgarski. Okazjonalnie wspomnę o białoruskim i macedońskim, jako że nie jestem z nimi obyty. Podobnie będzie też z czarnogórskim, który trudno mi uznać za osobny język, jednak miejscowi lingwiści mieli inne zdanie na ten temat i wynaleźli dwie litery, które odróżniają język tego małego państwa od serbskiego. Zaczynamy:

А а - czytamy jak "a"

Б б - "b"

В в - polskie "w"

Г г - w RUS, SER, BUL czytamy jako "g", natomiast w UKR jako dźwięczne "h" (nie ma bezpośredniego polskiego odpowiednika i jest to jedna z "trudności" ukraińskiego)

Ґ ґ - występuje tylko w UKR i czyta się jak "g"

Д д - "d"

Ђ ђ  - jedynie w SER i czyta się jak "dź"

Е е - w UKR, SER, BUL jako "e", natomiast w RUS jako "je"

Ё ё - jedynie w RUS i czyta się jak "jo"

Є є - jedynie w UKR i czyta się jak "je"

Ж ж - "ż"

З з - "z"

И и - w RUS, SER, BUL jako "i", natomiast w UKR jako "y"

І і - jedynie w UKR i czyta się jak "i"

Ї ї - jedynie w UKR i czyta się jak "ji"

Й й - w RUS, UKR, BUL jako "j", nie występuje w SER

J j - jedynie w SER i czyta się jako "j"

К к - "k"

Л л - w RUS, UKR i BUL jako coś pomiędzy "l" i "ł", gdy stoi przed "a", "e", "o", "u" (brak odpowiednika w polskim) i jako "l" gdy stoi przed "je", "i", "j", "ja", "jo", "ju". W SER bardziej zbliżone do "l".

Љ љ - jedynie w SER, w łacińskim alfabecie zapisywane jako "lj", czytane jako jedna głoska będąca połączeniem "l" i "j" (wiem, że wyjaśnienie takie na chłopski rozum, ale trudno to zrobić prościej).

М м - "m"

Н н - "n"

Њ њ - jedynie w SER i czyta się jako "ń"

О о - "o", w RUS zbliżone do "a" gdy jest nieakcentowane


П п - "p"


Р р - "r"


С с - "s"


Т т - "t"


Ћ ћ - jedynie w SER i czyta się jak "ć"


У у - "u"


Ф ф - "f"


Х х - "ch"


Ц ц - "c"


Ч ч - w RUS, BUL czyta się jak zmiękczone "cz", w UKR jak twarde "cz" (choć w niektórych regionach jak zmiękczone), w SER jak "cz".


Џ џ - jedynie w SER i czyta się jak "dż"


Ш ш - "sz"


Щ щ - w RUS czyta się jak zmiękczone "szcz", w ukraińskim jako twarde "szcz" (aczkolwiek spotkałem się też z ukraińskim wariantem zmiękczonym, albo wręcz z redukcją do samego "sz"), w BUL jak "szt", a w SER litery tej nie ma.


Ъ ъ - tzw. jer twardy, który w RUS i UKR oznacza, że poprzednia spółgłoska zachowuje swoją twardość (w UKR jest jer twardy zapisywany jako " ' "), w BUL czyta się go natomiast jako krótką samogłoskę pomiędzy "y" i "a" (nie ma odpowiednika w polskim), w SER litery tej nie ma.

Ы ы - w RUS jako "y"

Ь ь - tzw. jer miękki, w RUS i UKR zmiękcza poprzedzającą go spółgłoskę, w BUL w kombinacji z "o" (ьo) czyta się jak "jo", w SER litery tej nie ma.

Э э - jedynie w RUS i czyta się jak "e"

Ю ю - w RUS, UKR i BUL czyta się jak "ju", w SER tej litery nie ma.

Я я - w RUS, UKR i BUL czyta się jak "ja", w SER tej litery nie ma.

To na tyle. Dodam jeszcze wyjątkowe litery, które mają zastosowanie w mniej rozpowszechnionych językach słowiańskich.

Ѓ ѓ - w macedońskim oznacza coś na kształt polskiego "dź"

Ќ ќ - w macedońskim coś podobnego do zmiększonego "t" ewentualnie "ć" (jeśli ktoś się zna na macedońskim to niech mnie poprawi, jako że jest to jedyny z wymienionych tu języków, z którym nie miałem prawie w ogóle kontaktu)

Ў ў - w białoruskim czyta się jako "ł"

I na koniec jeszcze trochę o języku czarnogórskim. Otóż tamtejsi znawcy postanowili wprowadzić do swojego alfabetu (który był identyczny z serbskim) dwie litery, by nadać mu pewnych cech wyróżniających go spośród innych języków słowiańskich. Tym sposobem powstały dwie nowe litery "Ć", które zamieniło dwuznak "сј" (czyli polskie "sj") i З́, które weszło w miejsce dwuznaku "зј" (polskie "zj"). O ich podobieństwie do polskich "ś" i "ź" nic nie powiem, bo nigdy w życiu nie słyszałem ani nie widziałem tych liter w praktycznym użyciu. Zresztą patrząc na czarnogórskie gazety nie odnoszę wrażenia by były powszechnie znane. Więcej na temat sytuacji językowej w krajach byłej Jugosławii zresztą już pisałem.

Jak więc widać, świat słowiańskiej cyrylicy nie jest taki prosty jak to się na pierwszy rzut oka wydaje. Mam nadzieję, że komuś się na coś ten artykuł przyda, lub kogoś zainspiruje do nauki języków spokrewnionych z polskim. Naprawdę warto.

Podobne posty:
Jak (nie) uczyć się języków obcych - część 2 - rosyjski
Jak nauczyć się cyrylicy w 2 dni?
W jakim języku się mówi w byłej Jugosławii?
5 rzeczy jakich nauczyła mnie nauka czeskiego

14 komentarzy:

  1. Ciekawee ; )
    Szczerze mówiąc nie wiedziałem, że w 'cyrylicach' są takie różnice.

    Zapraszam na mojego bloga:
    http://projekty-jezykowe.blogspot.com/

    OdpowiedzUsuń
  2. Nie wspomniałem tu o bardziej "egzotycznych" odmianach tego alfabetu jak chociażby ta, w której jest zapisywany język kazachski.

    Na twojego bloga wszedłem przed chwilą, muszę powiedzieć, że zapowiada się ciekawie i mam nadzieję na częste aktualizacje.
    Powodzenia!

    OdpowiedzUsuń
  3. "Щ щ - w RUS czyta się jak zmiękczone "szcz" >>>>>>>>> to się czyta jak śś a nie szcz (ść) >>> np. borśś a nie borść/borszcz

    Ч ч - w RUS czyta się jak zmiękczone "cz" >>>> czyta się jak "ć" np ćaj

    rusycysta

    OdpowiedzUsuń
  4. Powyższe błędy w dużej mierze wynikały z faktu, że jako "cz" i "szcz" są one zapisywane z reguły w alfabecie łacińskim. Wielkie dzięki jednak za czujność!

    OdpowiedzUsuń
  5. Nie wiem jak anonimowy rusycysta, ale ja na pewno nie wymawiam słowa меч tak samo jak 'mieć' (dla jasności - jak 'miecz' też nie), a słowa чума jak 'ciuma'. Oczywiście rusycystą nie jestem, a po rosyjsku nie tylko mówię, ale nawet i piszę z silnym polskim akcentem ;)

    Z kolei wymowa щ jako sz'cz' jest nie tyle błędem, ile archaizowaniem. Jacyś Rosjanie jeszcze tak mówią...

    OdpowiedzUsuń
  6. Dzięki za zabranie głosu w tej dyskusji, bo sam zaczynałem już mieć wątpliwości, szczególnie w pierwszym przypadku, gdzie rosyjskie "ч" i polskie "ć" są podobne, ale faktycznie nie tożsame.

    OdpowiedzUsuń
  7. Witam, nie twierdzę, że dźwięki rosyjskie "ч" i polskie "ć" to jedno i to samo. Po prostu próbując nauczyć Polaka ładnie mówić po rosyjsku, nie powinno się mu tłumaczyć, że "ч" to "cz" (w wydaniu miękkim lub twardym ;)).
    Nas uczono na zajęciach z PNJR fonetyka, że "ч" w rosyjskim jest miękkie i najbliższym jego odpowiednikiem w polskim jest "ć" - dlatego słowa, które niżej przytaczam w uproszczeniu wymówi się tak:
    час > ćas - nie "czas"
    Чукотка> ćukotka - nie Czukotka
    часто> ćasta - nie czasto
    Nie jestem w stanie wstawić tu nagrania, ale wystarczy poszukać na necie i posłuchać paru wyrazów. Porównanie "ч" do "ć" ma pomóc w opanowaniu poprawnego mówienia. Oczywiście są wyjątki itp. itd.,
    a słowo чума właśnie wymówię (i nie tylko zresztą ja) w uproszczeniu "ĆUMA" a nie żadna "czuma" itp.
    Często w szkole traktuje się "ч" jak "cz" i to podejście nie jest poprawne.
    pozdrawiam serdecznie
    rusycysta

    OdpowiedzUsuń
  8. Co do języka ukraińskiego:

    1) W literackim ukraińskim zarówno "ш", "щ", jak i "ч" wymawia się bez żadnego zmiękczania, także przed "і" oraz samogłoskami jotowanymi. Owszem, niektórzy Ukraińcy zmiękczają (zwłaszcza "ч"), ale taka wymowa zalatuje surżykiem :-)

    2) Redukcja "щ" do [sz] występuje w mowie potocznej, ale w języku literackim należy wymawiać [szcz].

    OdpowiedzUsuń
  9. Niestety większość czasu spędziłem na wschodniej Ukrainie gdzie o literacką odmianę ukraińskiego jest raczej trudno, a zmiękczenia są na porządku dziennym. Jednak zgadzam się z tym, że powinienem podać właśnie literacką wymowę dlatego też w tych punktach rozpiskę poprawiłem.

    Natomiast redukcja "щ" w zaimku pytajnym "що" występuje niemal zawsze. Można sobie tylko zadać pytanie czy ważniejsza w tym przypadku jest teoria czy praktyka. Jednak już wcześniej podałem, że redukcja do "sz" jest jedynie wariantem wymowy.

    Dzięki za uwagi!

    OdpowiedzUsuń
  10. muszę się wypowiedzieć na temat znaku twardego "ъ", który został nazwany "jerem twardym" (nigdy nie spotkałam się z taką nazwą, chociaż studiuję filologię ros.-ukr.). W rosyjskim znak twardy pełni tylko i wyłącznie funkcję rozdzielającą i w żadnym wypadku nie wpływa na twardość poprzedzającej go spółgłoski. Pisze się go po przedrostkach, przed samogłoskami jotowanymi. Natomiast w ukraińskim znak twardy w ogóle nie występuje. A "'" to jest apostrof - on pełni rolę rozdzielającą. Na jego użycie są sformułowane reguły. Ale w żadnym wypadku nie wpływa na twardość spółgłoski. Raczej nie jest odpowiednikiem rosyjskiego twardego znaku.

    OdpowiedzUsuń
    Odpowiedzi
    1. Z nazwą "jer twardy" widocznie nie spotkałaś się z tego powodu, iż nie zainteresowałaś się ogólnie językoznawstwem słowiańskim - gdybyś się interesowała, nazwa ta by Cię nie ominęła. O tym, że funkcja rozdzielająca oraz twardość spółgłoski przed samogłoską jotowaną to dokładnie to samo nie muszę chyba pisać. Podobnie wspomniałem o tym, iż w języku ukraińskim zapisuje się to inaczej, więc nie bardzo rozumiem czego ten, anonimowy dodajmy, komentarz miał dotyczyć.

      Usuń
  11. Chciałbym się odnieść do macedońskiej i bułgarskiej cyrylicy a dokładniej:

    a) litery Њ њ (ń), Љ љ (lj) i Џ џ (dż) występują również w alfabecie macedońskim i czyta się je identycznie jak w serbskim,

    b) w macedońskiej cyrylicy występuje litera Ѕ s którą się czyta jak "dz", np: ѕвоно (dzvono)

    c) litery Ќ ќ i Ѓ ѓ w macedońskiej normie literackiej się czyta jak bardzo miękkie odpowiedniki k i g (kj, gj) natomiast w dialektach (głównie północnych przy granicy z Serbią) litery te się czyta jak ć i dź

    d) bułgarskie samogłoski nieakcentowane wymawia się inaczej niż akcentowane i tak np: nieakcentowane "O" przypomina dźwięk między "o" a "u" coś jak "o" w portugalskim "obrigado" ;) a nieakcentowane "e" przypomina dźwięk pomiędzy "e" a "i"

    e) bułgarskie Ч ч jest znacznie twardsze od rosyjskiego a jednocześnie trochę bardziej miękkie niż polskie, aczkolwiek niepoprawną jest wymowa słowa чета (czytam) jako "ćeta"

    To wszystko ode mnie. Pozdrawiam i gratuluję ciekawego bloga.

    Bułgarysta :)

    OdpowiedzUsuń
  12. Bardzo pomocne, jeżeli ktoś chce uczyć się choćby dwóch języków z cyrylicą. Wyrazy uznania i wdzięczności, jako że sam jestem taką osobą.

    OdpowiedzUsuń